Wezwanie do uiszczenia opłaty dodatkowej za brak opłaty za przejazd autostradą – problemy praktyczne
Przedsiębiorcy działający w branży leasingowej niejednokrotnie spotykają się z problemami praktycznymi, wywołanymi mandatami lub wezwaniami do uiszczenia opłat publicznoprawnych (ściśle związanych z użytkowaniem pojazdu stanowiącego przedmiot umowy leasingu) przez leasingobiorcę. Wśród nich znajduje się także opłata za naruszenie obowiązku wniesienia opłaty za przejazd autostradą. Wątpliwość budzi nie tylko to, kto jest zobowiązany do jej uiszczenia, ale również to, czy wynagrodzenie z tytułu obciążenia leasingobiorcy opłatą dodatkową wynikającą z wezwania jest opodatkowane VAT.
Art. 37ge ustawy o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym z 27 października 1994 r. w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2023 r. przewidywał, że brak wniesienia opłaty za przejazd autostradą określoną w ustawie skutkuje pobraniem opłaty dodatkowej od wnoszącego opłatę. Przepisy przejściowe w ustawie nowelizującej tę ustawę oraz niektóre inne ustawy z 26 maja 2023 r. przewidywały, że w przypadku przejazdów autostradą płatną rozpoczętych przed 1 lipca 2023 r., stosuje się przepisy dotychczasowe. Oznacza to, że obowiązani do uiszczenia opłaty dodatkowej mogą wciąż otrzymywać wezwania od Dyrektora IAS w Łodzi, wyznaczonego rozporządzeniem Ministra Finansów z 4 maja 2023 r. jako organ wystawiający wezwania oraz rozpatrujący sprzeciwy od nich. Powołana ustawa nie definiowała, kto jest zobowiązany do wnoszenia przedmiotowej opłaty, stąd stała się ona przedmiotem sporów między korzystającymi, finansującymi a organami administracji, rozstrzyganymi również przez sądy administracyjne.
Wskazanie danych leasingobiorcy czy uiszczenie opłaty dodatkowej?
Firmy leasingowe, będące właścicielami pojazdów, w odniesieniu do których kierowane były wezwania do uiszczenia opłaty dodatkowej, często korzystały z możliwości wniesienia od niego sprzeciwu na podstawie art. 37gf ustawy o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym. Wskazywały one, że w chwili zarejestrowania przejazdu danego pojazdu, poruszającego się na płatnym odcinku autostrady bez wniesienia opłaty, był on przedmiotem leasingu, znajdował się w posiadaniu korzystającego, choć dane leasingobiorcy nie zostały ujawnione w CEPiK, a finansujący nie miał prawa do używania tego pojazdu..
Początkowo sądy administracyjne wydały rozstrzygnięcia, w których przyznawały, że w takich sytuacjach leasingodawcy nie mają prawnego obowiązku ujawniania danych leasingobiorcy w CEPiK, a kreowanie uprzywilejowanej kategorii leasingobiorców, którzy nie zostali ujawnieni w CEPiK, nie znajduje uzasadnienia w standardach demokratycznego państwa prawa. Z tego względu, uiszczona opłata dodatkowa powinna być zwrócona leasingodawcy. Przykładem może być wyrok WSA w Łodzi z 20 marca 2023 r. sygn. akt III SA/Łd 856/22.
Odmiennie sprawę rozstrzygnął jednak Naczelny Sąd Administracyjny, który w wyroku z 14 marca 2024 r. (sygn. akt II GSK 1818/23) uznał, że w przypadku braku ujawnienia danych leasingobiorcy w CEPiK, to leasingodawca obowiązany jest do uiszczenia opłaty dodatkowej za naruszenie obowiązku wniesienia opłaty za przejazd autostradą. W ocenie NSA nie jest dopuszczalne wniesienie sprzeciwu od wezwania do uiszczenia opłaty dodatkowej i przekazanie danych leasingobiorcy organowi (za niewystarczające NSA uznał więc wskazanie przez firmę leasingową użytkownika pojazdu). W ocenie NSA opłata dodatkowa pobierana przez Dyrektora IAS w Łodzi za naruszenie obowiązku wniesienia opłaty za przejazd autostradą ma charakter świadczenia wzajemnego, którego obowiązek poniesienia wynika z przejazdu autostradą lub jej odcinkiem płatnym, w związku z przejazdem i ruchem konkretnego pojazdu. Nie można postrzegać jej jako świadczenia o wyłącznie sankcyjnym, a więc represyjnym charakterze. NSA wskazał, że ustawa o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym nie zawiera podstawy prawnej do żądania opłaty za przejazd autostradą od leasingobiorcy, którego dane nie zostały ujawnione w CEPiK. W konsekwencji, nie jest on także obowiązany do wnoszenia opłaty dodatkowej za brak uiszczenia opłaty. Gdyby zaś uznać, że do wnoszenia opłaty nie jest zobowiązany również leasingodawca, prowadziłoby to do nieuzasadnionego zwolnienia ich z obowiązku wnoszenia opłaty za przejazd autostradą (biorąc pod uwagę skalę użytkowania pojazdów na podstawie umów leasingu, zasięg tej nieuzasadnionej korzyści byłby szeroki).
Kwalifikacja w VAT
Ustalenie, czy w danym momencie leasingodawca faktycznie był jeszcze właścicielem pojazdu, dokonanie zapłaty należności określonej w wezwaniu, zaangażowanie swoich zasobów, by przenieść koszt takiej opłaty, to szereg czynności technicznych, które obciążają administracyjnie finansującego. Dlatego powszechną praktyką w branży jest uregulowanie w tabeli opłat wynagrodzenia z tytułu obciążenia leasingobiorcy opłatą dodatkową wynikającą z konieczności obsługi wezwania (ustalenia danych korzystającego, przygotowania i wysłania korespondencji), powiększoną o koszty rzeczywiste (tj. równowartość samej opłaty dodatkowej).
NSA wskazał, że obowiązujące przepisy nie zawierają podstawy do żądania opłaty za przejazd autostradą od leasingobiorcy, którego dane nie zostały ujawnione w CEPiK, a w konsekwencji nie jest on obowiązany do jej uiszczenia. Gdyby jednak uznać, że do wnoszenia opłaty nie jest zobowiązany również leasingodawca, prowadziłoby to do nieuzasadnionego zwolnienia ich z obowiązku dokonywania opłaty za przejazd autostradą.
Przedsiębiorcy działający w branży leasingowej mogą mieć wątpliwości co do kwalifikacji w VAT zarówno równowartości opłaty dodatkowej, jak i wynagrodzenia związanego z czynnościami administracyjnymi. Dla ustalenia, czy podlegają one opodatkowaniu, czy też pozostają poza jego zakresem, kluczowe jest zbadanie, czy stanowią one wynagrodzenie za usługę.
Co do kwalifikacji obciążenia równowartością opłaty dodatkowej, z uwagi na opisany wyżej charakter opłaty dodatkowej oraz prawny brak możliwości uchylenia się leasingodawcy od jej uiszczenia poprzez wskazanie danych leasingobiorcy użytkującego pojazd, sytuację można uznać za analogiczną do sytuacji leasingodawcy, na którego organ zagraniczny wystawił mandat, do którego uiszczenia jest obowiązany zgodnie z prawem obowiązującym w danym kraju (por. interpretacja indywidualna Dyrektora KIS nr 0114-KDIP1-2.4012.141.2019.1.RD z 28 marca 2019 r.). W tym przypadku nie da się wskazać świadczenia wzajemnego otrzymywanego przez leasingobiorcę w związku z zapłatą leasingodawcy równowartości poniesionej przez niego opłaty dodatkowej za naruszenie obowiązku wniesienia opłaty za przejazd autostradą. Z tytułu przeniesienia na niego kosztów opłaty leasingobiorca nie odnosi bowiem żadnych korzyści, podobnie jak w przypadku przeniesienia na niego kosztów mandatu. W konsekwencji, równowartość opłaty dodatkowej nie stanowi usługi, o której mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT i pozostaje poza zakresem opodatkowania VAT.
Również wynagrodzenie wynikające z wykonania czynności administracyjnych, do których leasingodawca jest zmuszony w związku z otrzymaniem wezwania do zapłaty opłaty dodatkowej, pozostaje poza zakresem opodatkowania VAT. Nie wiąże się ono z otrzymaniem przez leasingobiorcę żadnego świadczenia, które przynosiłoby mu chociażby potencjalną konkretną korzyść o charakterze majątkowym. Nie ma argumentów przemawiających za różnicowaniem podejścia do tych opłat, jako że łącznie wiążą się one z naruszeniem przez leasingobiorcę obowiązujących przepisów, a więc nie powinny być postrzegane jako dodatkowe wynagrodzenie leasingodawcy, podlegające VAT w sposób właściwy dla leasingu. Z uwagi na fakt, że równowartość opłaty dodatkowej, jak i wynagrodzenia za czynności administracyjne związane z obciążeniem, nie są opodatkowane VAT, leasingobiorca powinien je udokumentować poprzez wystawienie noty księgowej.
Autor: Marek Urbaniak